Er zijn simpele logica-puzzels waarop 80% van de mensen het verkeerde antwoord geeft, en dat cijfer is nauwelijks lager bij hoogopgeleiden. Hoe komt dat? En waarom is dat al-te-menselijke brein zo vatbaar voor reclame, nepnieuws, verslaving en allerlei heerlijke troep? Kort antwoord: omdat je hersenen lui zijn.

En dat is maar goed ook. Door energiebesparend te werken hebben onze hersenen miljoenen jaren van evolutie kunnen overleven, want voedsel was altijd schaars en perfecte rationaliteit zelden noodzakelijk. Dat wil echter ook zeggen dat je brein de neiging heeft om steeds de makkelijkste weg te nemen en dat heeft gevolgen: anekdotes zeggen je meer dan cijfers, mensen worden snel in hokjes geplaatst, en als iets vaak genoeg herhaald wordt, begin je het op den duur te geloven. Die kleine foutjes in het programmeersel van onze hersenen, zorgen ervoor dat het brein een update verdient, zegt Margriet Sitskoorn in haar nieuwe boek Hersenhack: update je brein.

Ondertitels in de gebiedende wijs (Eet jezelf slank! Mediteer je een weg naar succes!) neem je best met een korrel zout. De titulaire belofte ten spijt willen ze je vooral een goed gevoel geven terwijl je knabbelend en slurpend bladzijden omdraait in de zetel. Hersenhack leest soms inderdaad als feel good nonsens, maar daarachter schuilt een eenvoudige en urgente oproep die ons bewust wil maken van de feilbaarheid van onze eigen hersenen.

Mocht je van die feilbaarheid nog niet overtuigd zijn, dan heeft Margriet Sitskoorn een aantal raadsels, puzzels en illusies klaar waar je lekker hard in kan falen. Sommigen van die raadsels zijn al tientallen keren elders gepubliceerd, maar toch helpen ze om het punt duidelijk te maken: als een opdracht veel ingewikkelder wordt dan twee plus twee, dan geven onze hersenen er snel de brui aan. Althans, op het eerste zicht. Zet je je echt neer voor de raadsels die Sitskoorn voorschotelt, met pen en papier en een vrije zondagnamiddag bij de hand, dan lukt het wel om de juiste oplossing te vinden.

Volgens mij is dat de boodschap van dit boek in een notendop: vertrouw je uitsluitend op het eerste gedacht van je luie hersenen, dan laat je je makkelijk manipuleren door suggestie en herhaling (en dat weten reclame en media heel goed). Neem je echter de tijd om alles tot in detail uit te zoeken, dan zijn onze hersenen weliswaar langzame maar ook degelijke denkmachines, een beetje zoals een Windows 95.

De boodschap van Hersenhack wordt echter na die eerste hoofdstukken vol leuke doe-opdrachten heel wat minder duidelijk. Margriet Sitskoorn wilt ons vertellen hoe we onze hersenen moeten updaten, maar hoe dat precies in z'n werk zou gaan, is ronduit slecht geformuleerd. Om meteen een monsterlijk voorbeeld te geven: "Je kunt uit je cyclische bestaan van schadelijke gewoontes en noodzakelijkheden waardoor je bepaald gedrag maar blijft herhalen (zie het als vastzitten in de subpolar gyre) loskomen (al kan dat jaren duren en heel veel moeite en hulp kosten), zelfs als je helemaal vastzit (zoals de eendjes in het ijs) kun je door plasticiteit van de hersenen, hulp van anderen en inzet van jezelf, weer loskomen en weer allerlei andere richtingen inslaan." Dat is één zin. Had hij in het eerste hoofdstuk en niet op pagina honderdvijftig gestaan, dan had ik het boek meteen het oud papier in gekeild.

Hersenhack probeert het pad te bewandelen tussen gepopulariseerde neurowetenschappen en vlot verkopende zelfhulp. Dat is een uiterst precaire taak. Het boek mag niet te moeilijk zijn, want dan haken mensen af, maar wat er staat moet ook nauwkeurig, bondig en correct zijn. Margriet Sitskoorn slaagt in geen van beide volledig, dus de vraag rijst voor wie dit boek dan bedoeld is. Ik denk dat lezers die een hip en hapklaar zelfhulpboek willen, zullen struikelen over de ingewikkeldheid van de materie. In een boek over neurowetenschappen moet je nou eenmaal uitleggen wat de prefrontale cortex en de nucleus accumbens zijn. Daarvoor neemt Margriet Sitskoorn inderdaad de tijd en dat is goed. Anderzijds stoten het vage taalgebruik en de zelfhulp-platitudes (zie citaat hierboven) serieuzere lezers zodanig tegen de borst dat ze er een gekneusde rib of twee aan overhouden.

Maar dat wil niet zeggen dat het boek het hart niet op de juiste plaats heeft. De feilbaarheid van onze hersenen, zeker in tijden van informatieovervloed, is een ontzettend boeiend onderwerp, en je kán en móét jezelf daartegen wapenen. Hersenhack is een behoorlijke maar onvolmaakte introductie. Wil je echt weten hoe hersenen informatie verwerken, dan ben je beter af met dikke (Engelstalige) joekels zoals Thinking, Fast and Slow van Daniel Kahneman, The Black Swan van Nassim Nicholas Taleb, Behave van Robert Sapolsky of The Enigma Of Reason van Hugo Mercier en Dan Sperber.